admin

National Seminar on Pandit Madhusudan Ojha’s Life and Works & Rishi Samman Ceremony

In collaboration with Varanasi’s Jnana Pravaha, Shri Shankar Shikshayatan organised a national seminar on Pandit Madhusudan Ojha’s Life and Works at Varanasi on November 17, 2024. The inaugural session was presided over by Prof. Hriday Ranjan Sharma, Vice Chairman, Maharshi Sandipani Rashtriya Veda Vidya, Ujjain. He said that in Vedic science, history has been presented in the light of Vedic context. As chief guest, Prof. Bal Shastri, former Head of Faculty, Faculty of Sanskrit Vidya Dharmavijnana, Benaras Hindu University, Varanasi, said that at a time when Indian scholars were forbidden to undertake sea voyages, Pandit Ojha ji went to England with Maharaja Madhav Singh and proved the relevance of travelling abroad with the help of shastras. While giving the welcome address, Prof. Yugal Kishore Mishra, former Vice Chancellor, Jagadguru Ramanandacharya Rajasthan Sanskrit University said that Pandit Madhusudan Ojha’s place of study was Kashi itself where Kashi’s eminent scholar Mahamahopadhyay Shivkumar Shastri ji was Ojha ji’s teacher. In the course of introducing the topic, Prof. Santosh Kumar Shukla of Jawahar Lal Nehru University, New Delhi, and Convener of Shri Shankar Shikshayatan, presented his views on the personality and work of Pandit Ojha ji in detail. In this national seminar, about 20 scholars presented research papers in two academic sessions. In the evening, Shri Shankar Shikshayatan honoured Mahamahopadhyay Acharya Vashisht Tripathi, renowned logician and Padma Bhushan awardee and Prof. Ram Chandra Pandey, former Dean, Faculty of Sanskritvidya and Dharmavijnana, Benaras Hindu University, Varanasi, with Rishi Samman. In this programme, many research scholars of Varanasi and eminent Vedic teachers and scholars made their invaluable contribution in making the programme a success.

Read More

राष्ट्रीय संगोष्ठी-पण्डित मधुसूदन ओझा का व्यक्तित्व एवं कृतित्व एवं ऋषिसम्मान समारोह

प्रतिवेदन श्रीशंकर शिक्षायतन वैदिक शोध संस्थान, नई दिल्ली एवं ज्ञानप्रवाह सास्कृतिक अध्ययन केन्द्र, वाराणसी के संयुक्त तत्त्वावधान में दिनांक १७ नवम्बर २०२४, रविवार को ज्ञानप्रवाह के सभागार में ‘पण्डित मधुसूदन ओझा का व्यक्तित्व एवं कृतित्व’ विषय पर राष्ट्रीय संगोष्ठी समायोजित की गयी । उद्घाटन सत्र की अध्यक्षता प्रो. हृदय रञ्जन शर्मा, उपाध्यक्ष, म. सा. राष्ट्रीय वेद विद्याप्रतिष्ठान, उज्जैन ने की। उन्होंने कहा कि वैदिकविज्ञान में इतिहास को वैदिकसन्दर्भ के आलोक में उपस्थापित किया गया है। मुख्य अतुथि के रूप में प्रो. बाल शास्त्री, पूर्व संकाय प्रमुख, संस्कृतविद्या धर्मविज्ञान संकाय, काशी हिन्दू विश्वविद्यालय, वाराणसी ने कहा कि जिस समय भारतीय विद्वान् समुद्रयात्रा नहीं करते थे। उस समय पण्डित ओझा जी ने महाराजा माधव सिंह के साथ इंग्लैण्ड गये और शास्त्रप्रमाण से विदेशयात्रा की प्रासंगिकता को सिद्ध किया । स्वागत वक्त प्रदान करते हुए प्रो. युगल किशोर मिश्र, पूर्व कुलपति, ज. रा.  राजस्थान संस्कृत विश्वविद्यालय ने कहा कि पण्डित मधुसूदन ओझा का  अध्ययन स्थान काशी ही था। जहाँ काशी के मूर्धन्य विद्वान् महामहोपाध्याय शिवकुमारशास्त्री  जी ओझा जी के गुरु थे। विषय प्रवर्तन के क्रम में प्रो. सन्तोष कुमार शुक्ल, आचार्य, संस्कृत एवं प्राच्यविद्या अध्ययन संस्थान, जवाहर लाल नेहरू विश्वविद्यालय, नई दिल्ली ने विस्तार से पण्डित ओझा जी के  व्यक्तित्व और कृतित्व पर अपना विचार रखा। इस राष्ट्रीय संगोष्ठी में दो शैक्षणिक सत्र में लगभग २० विद्वानों ने शोधपत्र को प्रस्तुत किया। सायंकाल ऋषिसम्मान समारोह का समायोजन किया गया । जिस में महामहोपाध्याय आचार्य वशिष्ठ त्रिपाठी, प्रख्यात नैयायिक एवं पद्द्मभूषण सम्मान से सम्मानित आचार्य को श्रीशंकर शिक्षायतन ने ऋषि सम्मान से संम्मानित किया।  प्रो. रामचन्द्र पाण्डेय, पूर्व संकाय प्रमुख,      संस्कृतविद्या धर्मविज्ञान संकाय, काशी हिन्दू विश्वविद्यालय, वाराणसी को भी ऋषिसम्मान से सम्मानित किया गया। अंगवस्त्र, फल, अभिनन्दनपत्र, प्रमाणपत्र आदि से दोनों विद्वानों को यथोचित सम्मानित किया गया। इस कार्यकार्यक्रम में  वाराणसी के अनेक शोधछात्र और महनीय आचार्य वृन्द एवं श्रीलाल बहादुर सास्त्री राष्ट्रीय संस्कृत विश्वविद्यालय वैदिक विद्वानों ने उत्साह पूर्वक भागग्रहण कर कार्यक्रम को सफल बनाने में अपना अप्रतिम योगदान किया।

Read More

Acharya Ramachandra Pandey (2024)

Acharya Ramachandra Pandey, a well-known scholar of jyotish-shastra, was born in Dhaurhara village, Varanasi, Uttar Pradesh, on July 3, 1949.He was introduced the subject of jyotish-shastra by his father, Pandit Rupnarain Pandey. After his studies, he began teaching first at Central Sanskrit University, Jammu, before joining Kashi Hindu University, Varanasi, as an acharya. About 25 students completed PhD under his guidance. He has presented over 250 research works at national and 25 works at international forum. Among several publications, noted works authored by him include Chandragolvimarsha, Mansagari,Grihalaghav,Muhurthachintamani,Jyotishpraveshika, Lilawati,Suryasidhanta and Krishiparashar. He has been involved with Shri Lal Bahadur Shastri Rashtriya Sanskrit University, University Grants Commission and Guwahati University. He was rewarded with Special Honour by the UP government in 2007, Aryabhat Samman in 2007 by the Rajasthan Government, the President’s Honour in 2009, Bhaskaracharya Samman by Delhi Sanskrit Academy in 2011 and Karpatra Samman in 2019.

Read More

Acharya Vashisht Tripathi (2024)

Mahamahopadhyaya Acharya Vashisht Tripathi was born on October 15, 1940 in Rampur Shukla village in Devariya, Uttar Pradesh. He was a bright student in his childhood. His father, Pandit Ramji Tripathi, introduced him to to shastras and shrutis. He completed his graduation from Sampurnanand Sanskrit University, Varanasi, with distinction, winning a gold medal at the university’s first graduation ceremony. He subsequently joined the university as the acharya and rose to become the head of the department, Rector, Prof-Vice Chancellor and acting Vice Chancellor. He guided several doctoral students during his tenure with the university. In 2004, he was rewarded with the President’s medal. In 2005, he was honoured with Vishishst Vidvat Puraskar and in 2006 with Valmiki Puraskar. In 2022, he was honoured with Padma Shri.He is currently Chairman of the Kashi Vidvat Parishad.

Read More

National Seminar on Indravijaya-Bharatavarsha Part X

Report Shri Shankar Shikshayatan organised a national seminar online on October 26,2024. The seminar was based on various subjects contained in the fourth chapter of Pandit Madhusudan Ojha’s Indravijaya. The seminar was the tenth meeting as part of our year-long discussion on Indravijaya. Prof. Ramanuj Upadhyay, Department of Vedas, Shri Lal Bahadur Shastri National Sanskrit University, New Delhi said that in Indravijaya’s fourth chapter titled Dasyunigraha, the great deeds of Indra have been described. The chapter explained how Indra resolved the animosity between Dasyus and Aryas. Prof. Chandrashekhar Pandey, Acharya, Faculty of Ayurveda, Faculty of Medical Sciences, Kashi Hindu University, Varanasi said termed Pandit Madhusudan Ojha’s book as the history and geography of Bharatavarsha. Dr. Abha Dwivedi, Assistant Acharya, Sanskrit Department, Siddharth University, Siddharth Nagar, Kapilvastu and Dr. Swarg Kumar Mishra, Assistant Professor, Department of Literature, Central Sanskrit University, Eklavya Campus, Tripura, explained Indra’s exploits in countering the adversarial Dasyus and how he achieved his victory over them. Dr. Shweta Tiwari, Senior Research Scholar, Vedic Research Institute, Jaipur said that in the book named Indravijay, an innovative explanation of bandits has been given in the chapter named Dasyunigraha. To harass the Arya, the non-Aryan bandits created a big ruckus. Pandit Ojha has identified these bandits and Arya by name on the basis of vedic references. Prof. Santosh Kumar Shukla, Centre of Sanskrit and Indic Studies, Jawaharlal Nehru University, New Delhi, while presiding over the programme, said that Arya lived in a country called Gandharva. ‘Apagan’ people came to Gandharva to trouble them. He pointed out that ‘Afghan’ is derived from the word ‘Apgan’. Prof. Ramraj Upadhyay,Shri Lal Bahadur Shastri National Sanskrit University, New Delhi, recited Vedic Mangala Charan. The programme was conducted by Dr. Laxmi Kant Vimal, Research Officer of Sri Shankar Shikshayatan Vedic Research Institute. Several professors, research scholars, scholars from universities and colleges of many states participated enthusiastically to make the seminar a success.

Read More

राष्ट्रीय संगोष्ठी–इन्द्रविजय : भारतवर्ष आख्यान (शृंखला-१०)

प्रतिवेदन श्रीशंकर शिक्षायत वैदिक शोध संस्थान के द्वारा २६ अक्टूम्बर, सोमवार को सायंकाल ५- ७ बजे तकअन्तर्जालीय माध्यम से एक राष्ट्रीय संगोष्ठी समायोजित की गयी। पण्डित मधुसूदन ओझा जी का इन्द्रविजयनामक ग्रन्थ के चतुर्थ अध्याय के विविध विषयों को आधार बना कर यह राष्ट्रीय संगोष्ठी हुई ।प्रो. रामानुज उपाध्याय, आचार्य, वेदविभाग, श्री लाल बहादुर शास्त्री राष्ट्रीय संस्कृत विश्वविद्यालय,नई दिल्ली ने कहा कि इस दस्युनिग्रह नामक चौथे प्रक्रम में इन्द्र के महान् कार्यों का निरूपण किया गया है। सबसे पहले पुरूरवा के पुत्र आयु था। उसके शत्रु का नाम वेश था। उस वेश को इन्द्र ने संयमित किया । उसके बादसव्यनामक आर्य का शत्रु षड्गृभि था। इन्द्र ने षड्गृभि का भी दमन किया। इस प्रक्रम में सभी दस्यूओं का आर्योंके बीच में शत्रुभाव था। उस शत्रुभाव को इन्द्र ने दूर किया।पौरूरवसस्यायोः शत्रुं वेशं तु नम्रतानमयत् ।षड्गृभिमरन्धयत् तं यः सव्यायार्द्दयत्पूर्वम् ॥ ॥ इन्द्रविजय पृ. ४६९, का. १ प्रो. चन्द्रशेखर पाण्डेय, आचार्य, आयुर्वेद संकाय, चिकित्सा विज्ञान संकाय, काशी हिन्दू विश्वविद्यालय,वाराणसी ने कहा कि यह इन्द्रविजय ग्रन्थ भरतवर्ष का इतिहास और भूगोल है। उन्होंने पीपीटी के माध्यम सेअपना व्याख्यान प्रदान किया। इन्द्रविजय ग्रन्थ के चौथे अध्याय में आयुराज का परिचय प्राप्त होता है। आयुगन्धर्वराज का पौत्र था तथा पुरूरवा का बेटा था। पुरूरवा बुध का बेटा था। वह आयु प्रतिष्ठान नगर का गन्धर्वका राजा था। गन्धर्वराजपौत्रो बुधपुत्रो यः पुरूरवा राजा ।तत्पुत्र आयुरासीत् गन्धर्वेशः प्रतिष्ठाने ॥ वही, पृ. ४४२, का. १ प्रतिष्ठानपुर की भौगोलिकी सीमा इस प्रकार की थी। इस का वर्णन यहाँ अत्यन्त ही विस्तार से किया गया है।गौरी नामक नदी के समीप में मूजवान् नामक पर्वत था। उस पर्वत के बगल में गान्धार नामक प्रदेश था।गान्धारदेश में ही आयुराज का प्रतिष्ठान नगर था। गौरीनदीसमीपे मूजवतः पर्वतादर्वाग्देशे।गान्धारे प्रागासीदिदं प्रतिष्ठानमायुपुरम् ॥ वही, पृ. ४४२, का.२ डॉ. आभा द्विवेदी, सहायक आचार्या, संस्कृत विभाग, सिद्धार्थ विश्वविद्यालय, सिद्धार्थ नगर, कपिलवस्तु ने कहाकि दस्युनिग्रह नामक इस प्रक्रम में इन्द्र के लिए ऋग्वेद से सूक्ति उद्धृत किया गया है। इस सूक्ति के क्रम में नीपातिथि नामक ऋषि ने इन्द्र की स्तुति की है। इन्द्र का निवास स्थान द्युलोक है। इन्द्र द्युलोक से आकरदस्युओंका संहार किया फिर अपने निवास स्थान द्युलोक को चला गया।एन्द्र याहि हरिभिरुप कण्वस्य सुष्टुतिम्।दिवो अमुष्य शासतो दिवं यय दिवावसो ॥ वही, पृ. ४१७ डॉ. स्वर्ग कुमार मिश्र, सहायक अचार्य, साहित्य विभाग, केन्द्रीय संस्कृत विश्वविद्यालय, एकलव्य परिसर,त्रिपुरा ने कहा कि दस्युनिग्रह नामक इस प्रक्रम में कहा गया है कि कुत्स नामक आर्य का मित्र इन्द्र था।सिन्धुनदीके पश्चिम तट पर कुत्स की राजधानी थी। अनेक दस्यूओं ने वहाँ आकर खेती को नष्ट करने लगा तथा नदी केजलस्रोत को रोक दिया। तब राजा कुत्स ने देवराज इन्द्र की प्रार्थना की। इन्द्र ने अपने मित्र कुत्स को अपनेपराक्रम से रक्षा की । दस्युनिग्रह नामक प्रक्रम में कहा गया है कि इन्द्र जिस जिस स्थान पर गया था उस उसस्थान का विस्तृत वर्णन इन्द्रविजय के इस प्रक्रम में किया गया है।। कौत्से राष्ट्रे दस्युभिः सिन्धुपश्चात्प्रान्ते नानोपद्रवा अक्रियन्त ।क्षेत्राणां चाप्स्रोतसां चावरोधास्तार्णान्नादिस्तूपदुर्निग्रहाश्च ॥ वही, पृ. ४२२, का. १डॉ. श्वेता तिवारी, वरिष्ठ अध्येता, वैदिक शोध संस्थान, जयपुर ने कहा कि इन्द्रविजय नामक ग्रन्थ में दस्युनिग्रहनामक अध्याय में दस्यूओं की अभिनव व्याख्या की गयी है। आर्य को प्रताडित करने के लिए अनार्य दस्यु ने बड़ाउपद्रव किया। षड्गृभि नामक दस्यु और शुष्ण नामक दस्यु ने आर्य सव्य को प्रताडित किया, वेश नामक दस्युने पुरूरवा के पुत्र आयुराज को प्रताडित किया, पिप्रु नामक दस्यु ने वैदथिन नामक आर्य को और ऋजिश्वान्नामक आर्य को कष्ट पहुँचाया, महाबली मृगय नामक दस्यु ने शूशुव नामक आर्य को दुःख पहुँचाया। सव्यं षड्गृभिशुष्णौ वेशस्त्वायुं पुरूरवःपुत्रम्।वैदथिनमृजिश्वानं पिप्रुर्मृगयश्च शूशुवान् व्यरुजन् ॥ वही, पृ. ४०२, का. ४ इन्द्रविजय नामक ग्रन्थ के इस अध्याय में अनेक दस्यूओं के नामों का संकल किया गया है। उसी प्रकार अर्यों केभी नामों का संकलन किया गया है। इसके लिए ग्रन्थकार पण्डित मधुसूदन ओझा जी ने वैदिकसूक्ति को उद्धृतकिया है।प्रो. सन्तोष कुमार शुक्ल, आचार्य, संस्कृत एवं प्राच्य विद्या अध्ययन संस्थान, जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालय,नई दिल्ली ने कार्यक्रम की अध्यक्षता करते हुए कहा कि गन्धर्व नामक देश में आर्यलोग निवास करते थे।। उसआर्य को कष्ट पहुँचाने के लिए ‘अपगण’ लोग गन्धर्वदेश में आकर अनेक प्रकार के मानव विरुद्ध कार्य को करनेलगे। ‘अपगण’ शब्द से ही ‘अफगान’ यह नाम बना है। एतेऽपगण-प्रमुखा आर्यान् गन्धर्व-देश-वास्तव्यान् ।शश्वत् प्रपीडयन्तो व्याकुलयाञ्चक्रुरत्युग्राः ॥ वही, का. २ प्रो. रामराज उपाध्याय, आचार्य, पौरोहित्य विभाग, श्री लाल बहादुर शास्त्री राष्ट्रीय संस्कृत विश्वविद्यालय, नईदिल्ली ने सस्वर वैदिकमङ्गलाचरण का गायन किया। कार्यक्रम का सञ्चालन श्रीशंकर शिक्षायतन वैदिक शोधसंस्थान के शोध अधिकारी डॉ. लक्ष्मी कान्त विमल ने किया । इस कार्यक्रम में अनेक प्रान्तों के विश्वविद्याल औरमहाविद्याल के आचार्य, शोधछात्र, संस्कृत विद्या मे रुचि रखने वाले विद्वानों ने उत्साह पूर्वक भाग ग्रहण करसंगोष्ठी को सफल बनाया।

Read More

Rajarshividya series

There are eight Upanishads and 50 teachings in Rajarshividya. In this series, there are three texts– Rajarshividya First, Second and Third. These three contain three Upanishads and 21 teachings. राजर्षिविद्या शृखंला राजर्षिविद्या में ८ उपनिषद् हैं और ५० उपदेश हैं। राजर्षिविद्या प्रथम, द्वितीय एवं तृतीय ये तीन ग्रन्थ है। इन तीनों में ३ उपनिषद् और २१ उपदेशों को समाहित किया गया है। राजर्षिविद्या -प्रथम पण्डित मधुसूदन ओझा ने गीता विज्ञानभाष्य के मूलकाण्ड में गीता के दो भाग में विभाजित किया है। एक का नाम ऐतिहासिक है और दूसरे भाग का नाम वैज्ञानिक है। गीता में ७०० श्लोक हैं। ऐतिहासिक भाग मे ६४ श्लोक और वैज्ञानिक भाग में ६३७ श्लोक हैं।                            गीताशास्त्र-प्रकरणं द्वेधा तावद् विभज्यते।                            ऐतिहासिकमस्त्यन्यदन्यद् वैज्ञानिकं पृथक् ॥                            चतुःषष्टिमिताः श्लोका इतिहास-प्रसङ्गगाः।                            वैज्ञानिकास्तु षट्त्रिंशत्-पर-षट्शत-संख्यकाः॥ —गीताविज्ञानभाष्य, मूलकाण्ड, पृष्ठ २-३ वैज्ञानिक भाग में छः  विभाग हैं- उपक्रम, राजर्षिविद्या, सिद्धविद्या, राजविद्या, आर्षविद्या और उपसंहार ।                            वैज्ञानिकप्रबन्धस्य मध्ये विद्याचतुष्टयी ।                            उपक्रमोपसंहारौ तस्या आन्तयोः पृथक्॥ —गीताविज्ञानभाष्य, मूलकाण्ड, पृष्ठ ३ अब ये जो छः भाग उपक्रम और राजर्षिविद्या आदि हैं। इसके दो भाग हैं- एक भाग में उपनिषद् है और दूसरे भाग में उपदेश है।  संपूर्ण गीता के वैज्ञानिक भाग में २४ उपनिषद् हैं और १६० उपदेश हैं। उपनिषद् २४ का विभाग इस प्रकार है-१+८+२+३+७+३=२४)                                तेषु षट्सु विभागेषु वरोपनिषदः स्थिताः।                                एका-ष्टौ द्वे- च तिस्रश्च सप्त तिस्र इति क्रमात् ॥ –गीताविज्ञानभाष्य, मूलकाण्ड, पृष्ठ ३                                तत्रोपनिषदां संख्या चतुर्विंशतिरिष्यते। –वही, पृ. ४                            विद्याचतुष्टयी गीता तत्रोपनिषदः स्मृताः।                            एकाऽष्टौ द्वे च तिस्रश्च सप्त तिस्र इति क्रमात्। –वही, पृ. २१ उपदेश १६० हैं- उपक्रम में २ उपदेश, राजर्षिविद्या में ५० उपदेश, सिद्धविद्या में १९ उपदेश, राजविद्या में ३२ उपदेश, आर्षविद्या में ४९ उपदेश और उपसंहार में ८ उपदेश ।                            इत्थं गीतोपदेशानां संख्या षष्ट्यधिकं शतम् ।– वही, पृ. ४ उपक्रम में २ उपदेश हैं।                            चातुर्विद्योपक्रमे तूपदेशौ द्वौ प्रतिष्ठितौ। –वही, पृ. ४ राजर्षिविद्या में ५० उपदेश के क्रम इस प्रकार हैं-७+७+७+३+३+५+९+९=५०                            पञ्चाशदुपदेशास्तु सप्त सप्त च सप्त च ।                            त्रयस्त्रयः पञ्च नव नवेत्यष्टासु ते क्रमात्॥– वही, पृ.३ सिद्धविद्या में १९ उपदेश के क्रम इस प्रकार हैं- १०+९=१९                            क्षमाद् दश-नवेत्येवं द्वयोस्तत्रोनविंशतिः।– वही, पृ. ३ राजविद्या में ३२ उपदेश के क्रम इस प्रकार हैं-११+१५+६=३२                            तिसृषूपनिषत्स्वेकादश पञ्चदशाथ षट् ।– वही, पृ.३ आर्षविद्या में ४९ उपदेश के क्रम इस प्रकार हैं-९+५+७+४+२०+२+२=४९ अथ सप्तोपनिषदां नव पञ्च च सप्त च । चत्वारो विंशतिर्द्वौ द्वावुपदेशाः प्रकीर्तिताः॥– वही, पृ. ३-४ उपसंहार में ८ उपदेश के क्रम इस प्रकार हैं-४+२+२=८                            चातुर्विद्योपसंहारे चतुष्कं च द्विकं द्विकम्। –वही, पृ.४ जो व्यक्ति राजा और ऋषि दोनों हो वह राजर्षि कहलाता है। राजा जनक को राजर्षि कहा जाता है। राजर्षि शब्द का प्रयोग गीता में हुआ है-                             एवं परम्पराप्राप्तमिमं राजर्षयो विदुः। –गीता ४.२ किं पुनर्ब्राह्मणाः पुण्या भक्ता राजर्षयस्तथा।–गीता ९.३३ राजर्षिविद्या नामक ग्रन्थ प्रथम भाग में एक उपनिषद् है।  जिसका नाम है-ज्ञानयोगिनोऽनुशो कानौचित्य । जो ज्ञानयोगी है उसको  शोक नहीं करना चाहिए। ज्ञानयोगी के लिए शोका का अनौचित्य है।        पहला उपदेश इस क नाम देहभृत्यव्ययात्मनि जन्ममरणद्वन्द्वाभावः है। देह धारण करने वाले अव्ययात्मा में जन्म मृत्यु लक्षण द्वन्द्व का सर्वथा अभाव है। इस में गीता के दूसरे अध्याय के ११ वें, १२वें और १३ वें श्लोक को व्याख्यायित किया गया है। दूसरा उपदेश इस क नाम अस्ति हि ‘देहभृत्यव्ययात्मनि सुखदुःखद्वन्द्वस्य संयोगजत्वेनागमापायित्वम्, तस्मात् समदुःखसुखाभाविनां भूतात्मनाम् अव्ययात्म-साधर्म्य-लाभाद् अमृतत्व-संपत्तिः’। देह धारण करने वाले अव्ययात्मा में संयोग से उत्पन्न होने वाले सुखदुःखादि द्वन्द्व आने जाने वाले, अत एव अनित्य हैं। यदि सुखदुःखों का अनुभव करने वाले भूतात्मा के साथ अव्ययात्मा (परमात्मा) का योग कर दिया जाता है तो भूतात्मा अमृतभाव को प्राप्त करता हुआ निर्द्वन्द्व बन कर द्वन्द्वमूलक सुखदुःखादि से विमुक्त हो जाता है। इस में गीता के दूसरे अध्याय के १४ वें और १५वें श्लोक को व्याख्यायित किया गया है। इस प्रकार इस ग्रन्थ में ८५ पृष्ठ हैं। ७ उपदेश होने के कारण इसे सप्तोपदेशी कहा गया है। तीसरा उपदेश (क) इस क नाम अस्ति हि देहभृत्यव्ययात्मनि सदसद्द्वन्द्वे असतः शरीरादेः कार्यस्य सत्त्वम्। सतस्तु कारणस्यात्मनोऽसत्त्वमनुपपन्नमिति विज्ञानसिद्धान्तः। देह धारण करने वाले अव्ययात्मा में प्रतिष्ठित  सदसद् द्वन्द्व  में असत् शरीर कभी सत् नहीं बन सकता है, सत् आत्मा कभी असत् नहीं बन सकता –यह निश्चित सिद्धान्त है। अर्थात् सल्लक्षण आत्मा का कभी अभाव नहीं होता एवं  असल्लक्षण  शरीर की कभी सत्ता न्हीं होती। वैज्ञानिकों ने पूर्ण परीक्षा के अनन्तर सदसद् द्वन्द्व के संबन्ध में अपना उक्त सिद्धान्त प्रकट किया है। इस में गीता के दूसरे अध्याय के १६ वां श्लोक को व्याख्यायित किया गया है।  (ख) इस क नाम तस्माद् अस्य विकुर्वाण-विनश्वर-शरीर-योगिनोऽप्यत्मनो निर्विकारत्वाद् अविनाशित्वाच्चानुशोकानौचित्यम्। सत् आत्मा का कभी विनाश नहीं हो सकता एवं असत् शरीर कभी नित्य नहीं हो सकता, इसलिए सर्वथा परिवर्तनशील, अत एव विनश्वर सरीर के साथ नित्य युक्त रहने वाले आत्मा के सर्वथा निर्विकार एवं अविनाशी रहने से तुझे अनुशोक नहीं करना चाहिए। तात्पर्य यह हुआ कि आत्मा और शरीर यद्यपि नित्यसंबद्ध हैं। तथापि आत्मा कभी नष्ट नहीं होता, शरीर कभी रहता नहीं है, इसलिए शरीर के नाश के लिए अनिशोक करना व्यर्थ है। इस में गीता के दूसरे अध्याय के १७ वें, १८वें और १९ वें श्लोकों को व्याख्यायित किया गया है। चौथा उपदेश (क) इस क नाम अपि चौतस्य विनश्वर-शरेर-योगिनोऽप्यव्ययस्य जन्म-मृत्यु-द्वन्द्व-रहितत्वेन हननासम्भवाद् अनुशोकानौचित्यम् है। सर्वथा विनाशशाली सरीर से युक्त पुरुष जन्म मृत्यु रूप सदसद् द्वन्द्व से सर्वथा रहित हैं। ऐसी अवस्था में जन्ममृत्युरहित अव्यय का नास सर्वथा असंभव है। जब अव्ययात्मा का कभी नाश संभव नहीं है तो फिर नाशजनित तेरा अनुशोक सर्वथा अनुचित है। तुझे आत्मनित्यता को समाने रखते हुए अनुशोक का परित्याग कर देना चाहिए। इस में गीता के दूसरे अध्याय के २० वें और ११वें श्लोक को व्याख्यायित किया गया है। (ख) इस क नाम अपि चैतस्मिन्नव्यये महतोऽक्षरात्मनो मूर्ति-योनित्व-स्वाभाव्याच्छरीर-विधरण-परित्याग-लक्षणयोर्जन्म-मरणयोः पौनःपुनिकत्वनियमाद् अनुशोकानौचित्यम् है। व्यापक अव्यय- पुरुष पराप्रकृति नाम से प्रसिद्ध अक्षरब्रह्म एवं अपरा प्रकृति नाम से प्रसिद्ध क्षरनामक महद्ब्रह्म के साथ नित्य युक्त रहता है । अक्षरानुगृहीत महद्ब्रह्म ही मूर्ति (शरीर) भाव की योनि है । इसके इस स्वभावधर्म से नवीन नवीन शरीर उत्पन्न होता रहता है, पुराने शरीर नष्ट होते रहते हैं। इस क्रम से अव्यय के साथ नश्वर शरीर का योगरूप जन्म भाव, वियोगरूप मृत्यु- भाव धारावाहिक रूप से बार बार चक्रवत् परिवर्तित होता ही रहता है। इन आगन्तुक, उत्पन्न विनाश- शाली द्वन्द्वों से न अव्यय की हानि होती, न ह्रास होता । फलतः अव्ययानुगामी के लिए…

Read More

Krishnarahasya series

Eight commentaries were written by Pandit Motilal Shastri based on Pandit Madhusudan Ojha’s Gitavijnana Bhashya in Sanskrit. The commentary has three parts – Rahasya Khanda, Mool Khanda, and Acharya Khanda. Ojha ji has described various forms of Shri Krishna in Acharya khanda.The ultimate principle in Vedic literature is truth and this has been revealed in Manushottam Krishnarahasya. Pandit Motilal Shastri has presented the Krishnarahasya series in the form of small books on the basis of Ojha ji’s Sanskrit commentary. These are eight respectively- Manushottamkrishnarahasya, Satyakrishnarahasya, Pratishtakrishnarahasya,Jyotikrishnarahasya,Ishwarkrishnarahasya, Paramesththikrishnarahasya,Chakshushkrishnarahasya and Vaihayakrishnarahasya. कृष्णरहस्य शृंखला पण्डित मधुसूदन ओझा जी ने  संस्कृत में गीताविज्ञानभाष्य लिखा है। विज्ञानभाष्य के तीन भाग हैं- रहस्यकाण्ड, मूलकाण्ड, और आचार्यकाण्ड। आचार्यकाण्ड में श्रीकृष्ण के विविध स्वरूपों का वर्णन ओझा जी ने  किया है।  वैदिक साहित्य में परम तत्त्व सत्य है।  उस सत्य तत्त्व का अवतरण क्रमशः मानुषोत्तम कृष्ण में हुआ है। भगवान् श्रीकृष्ण मनुष्यों में सबसे उत्तम हैं।  पण्डित मोतीलाल शास्त्री ने ओझा जी के संस्कृत भाष्य के आधार पर कृष्णरहस्य शृंखला को लघुग्रन्थ के रूप में प्रस्तुत किया है। ये क्रमशः आठ हैं- मानुषोत्तमकृष्णरहस्य सत्यकृष्णरहस्य प्रतिष्ठाकृष्णरहस्य ज्योतिकृष्णरहस्य ईश्वरकृष्णरहस्य परमेष्ठीकृष्णरहस्य चाक्षुषकृष्णरहस्य वैहायसकृष्णरहस्य Manushottamkrishnarahasya Pandit Madhusudan Ojha has described the mystery of Manushottam Krishna in the Acharya khanda of Gitavijnanabhashya. This is the first book in the Krishnarahasya series written by his disciple, Pandit Motilal Shastri. Just as the word Purushottam is formed, similarly the word Manushottam is formed. Bhagwan Sri Krishna is Manushottam (supreme human being). Pandit Ojha ji has determined on the basis of the quotations from Gita that the word used by Bhagwan Krishna for himself in Gita has been used to describe Sri Krishna. मानुषोत्तमकृष्णरहस्य पण्डित मधुसूदन ओझा ने गीताविज्ञानभाष्य के आचार्यकाण्ड में मानुषोत्तमकृष्णरहस्य का वर्णन है। पण्डितमोतीलाल शास्त्री ने कृष्णरहस्य शृंखला में यह पहला है। जिस प्रकार पुरुषोत्तम शब्द बनता है उसी प्रकारमानुषोत्तम शब्द है। भगवान् श्रीकृष्ण मानुषोत्तम हैं। पण्डित ओझा जी ने गीता के उद्धरणों के आधार पर यहनिश्चित किया है कि भगवान् श्रीकृष्ण ने अपने लिए जो शब्द गीता में प्रयोग किया है उसी को आधार बना करश्रीकृष्ण का निरूपण किया गया है।मानुष अवतार कृष्ण के लिए (मैं) शब्द- ग्रन्थकार ने १२ उद्धरण यहाँ संकलित किया है।ये मे मत मिदं नित्यमनुतिष्ठन्ति मानवाः। गीता ३.३१कर्तव्यानीति मे पार्थ! निश्चितं मतमुत्तमम्। गीता १८.६ (गीताविज्ञानभाष्य, आचार्यकाण्ड, पृ.१)इन दोनों उद्धरणों में जो ‘मैं’ शब्द है उसका अर्थ मेरा है। यह मेरा शब्द मनुष्य के अर्थ में है।ईश्वर कृष्ण के लिए (मैं) शब्द- अभुत्थानमधर्मस्य तदात्मानं सृजाम्यहम्। गीता ४.७ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस्ततथैव भजाम्यम्। गीता ४.११ (गीताविज्ञानभाष्य, आचार्यकाण्ड, पृ.२)इन दोनों उद्धरणों में जो ‘अहम्’ शब्द है उसका अर्थ ‘मैं’ है। यह ‘मैं’ शब्द ईश्वरकृष्ण के अर्थ में है।अव्यय कृष्ण के लिए (मैं) शब्द- मयि सर्वाणि कर्माणि संन्यस्याध्यात्मचेतसा। गीता ३.३०न मां कर्माणि लिम्पन्ति न मे कर्मफले स्पृहा।इति मां योऽभिजानाति कर्मभिर्न स बध्यते॥ गीता ४.१४ (गीताविज्ञानभाष्य, आचार्यकाण्ड, पृ.४)इन दोनों उद्धरणों में जो ‘मयि’ और ‘मां’ शब्द हैं उसका अर्थ ‘मैं’ है। यह ‘मैं’ शब्द अव्ययकृष्ण के अर्थ में है।मानुष और ईश्वर कृष्ण के लिए (मैं) शब्द- मम देहे गुडाकेश ! यच्चान्यद्द्रष्टुमिच्छसि । गीता ११.७न च मां शक्यसे द्रष्टुमनेनैव स्वचक्षुषा ।दिव्यं ददामि ते चक्षुः पश्य मे योगमैश्वरम्। गीता. ११.८ (गीताविज्ञानभाष्य, आचार्यकाण्ड, पृ.४)इन दोनों उद्धरणों में जो ‘मम’ और ‘मां’ शब्द हैं उसका अर्थ ‘मैं’ है। यह ‘मैं’ शब्द मानुष ईश्वर कृष्ण के अर्थ में है।मानुष और अव्यय कृष्ण के लिए (मैं) शब्द- न त्वेवाहं जातु नाम न त्वं नेमे जनाधिपाः। गीता २.१२अहङ्कारविमूढात्मा कर्ताहमिति मन्यते। गीता ३.२७ (गीताविज्ञानभाष्य, आचार्यकाण्ड, पृ.६)इन दोनों उद्धरणों में जो ‘अहम्’ शब्द है उसका अर्थ ‘मैं’ है। यह ‘मैं’ शब्द मानुष अव्यय कृष्ण के अर्थ में है। ईश्वर और अव्यय कृष्ण के लिए (मैं) शब्द- तानि सर्वाणि संयम्य युक्त आसीत मत्परः। गीता २.६१सुहृदं सर्वभूतानां ज्ञात्वा मां शान्तिमृच्छति। गीता ५.२९ (गीताविज्ञानभाष्य, आचार्यकाण्ड, पृ.६)इन दोनों उद्धरणों में जो ‘मत्’ और ‘माम्’ शब्द हैं उसका अर्थ ‘मैं’ है। यह ‘मैं’ शब्द ईश्वर अव्यय कृष्ण के अर्थ मेंहै।अव्यय, ईश्वर और मानुष कृष्ण के लिए (मैं) शब्द- न मे पार्थास्ति कर्तव्यं त्रिषु लोकेषु किञ्चन। गीता ३.२२उत्सीदेयुरिमे लोका न कुर्यां कर्म चेदहम्। गीता ३.२४ (गीताविज्ञानभाष्य, आचार्यकाण्ड, पृ.६)इन दोनों उद्धरणों में जो ‘मे’ और ‘अहम्’ शब्द हैं उसका अर्थ ‘मैं’ है। यह ‘मैं’ शब्द अव्यय ईश्वर कृष्ण के अर्थ मेंहै।इस प्रकार इस ग्रन्थ में कृष्ण के अनेक स्वरूपों को उद्घाटित किया गया है। Read/Download Satyakrishnarahasya Satyakrishnarahasya is the second part in Acharya khanda of Gitavijnanabhashya written by Pandit Madhusudan Ojha. The true substance in the world is Krishna. Every living being in the world has a kind of destiny. Water always goes downwards. Fire always moves upwards. Air always moves diagonally. This is called destiny. This is the form of truth. The substance which never changes is called truth. This principle of destiny has been going on for millions of years. It is the same even today. Destiny is the truth and that is also Krishna. The thing which is not bound in the past, future and present is called truth. This thing is true, it never changes, this is the sign of truth.  Brahma is everything, this is the meaning of Shruti. The whole universe has originated from this one Brahman. This whole world has originated from that one Brahman. Various thoughts have originated from that one. Brahman is the truth. The universe is the second thought of truth. Creation and dissolution – these two thoughts exist. In Vedic definition, these two are called Sanchara-Pratisanchara. The true Brahman itself transforms into the form of creation. The world is created from the order of Sanchara in Brahman.  सत्यकृष्णरहस्य पण्डित मधुसूदन ओझा विरचित गीताविज्ञानभाष्य के आचार्यकाण्ड के अन्तर्गत सत्यकृष्णरहस्य दूसरे स्थान पर है। संसार में जो सत्य पदार्थ है वही कृष्ण है। संसार के प्राणिमात्र में  एक प्रकार की नियति होती है। पानी सदा नीचे की ओर जाता है ।अग्नि की गति सदा ऊपर की ओर ही होती है। वायु सदा तिरझा ही चलता है। इसी को नियति कहते हैं। यही सत्य का स्वरूप है। जो पदार्थ कभी नहीं बदलता उसी का नाम सत्य है। नियति का यह सिद्धान्त लाखों वर्ष पहले से चलता हुआ आ रहा है। आज भी वही है। नियति ही सत्य है वही कृष्ण भी है। (सत्यकृष्ण रहस्य पृ. १)                                                             जिस वस्तु का भूत, भविष्यत्,…

Read More

National Seminar on Indravijaya: Bharatavarsha–Part-IX

A national webinar was organised by Shri Shankar Shikshayatan on September 30. . This national seminar focused on the third chapter of Pandit Madhusudan Ojha’s Indravijaya. Prof. Ranjit Kumar Mishra, Hansraj College, Delhi University said that the diverse form of Usha has been revealed in the third chapter of Indravijaya. There are many sages who praise Usha whose names have been mentioned by the author. They are: Vishwamitra, Vashishtha, Praskanva Kanva, Kakshivan Dirghatama, Ashtadashtra Vairup and Aptya. Several sages have praised Usha in the Rigveda. Usha is imagined in human form, yet Usha is treated at a divine level. At the time of sunrise, Usha comes near a man riding on a chariot made of deer. Hundred chariots driven by the deities follow Usha. Dr. Govind Shukla, Assistant Professor, Department of Grammar, Central Sanskrit University, Vedvyas Campus said that the name of the third chapter of Indravijaya was Vigyan Bhavan. In this chapter, the establishment of Surya Sadan has been extensively discussed by Ojha ji. Names of rivers and introduction of places along the rivers are also available here. Just as there is a lake named Bindusar towards the north from Kashmir. That lake is currently known by the name ‘Sarpas’. Many scholars also interpret this lake by the name Saraswati. There was Saraswati city in the east part of the confluence of Indus river and Saraswati city on the west bank. This house of Surya was established there. Dr. Radhavallabh Sharma, Assistant Professor, Department of Literature, Haryana Sanskrit Vidyapeeth, Palwal, said that Suryasanstha has been described in detail in Indravijaya. There were two chakras of Surya in Surya Sadan. Indra bravely took a Chakra from the bandits to place it in the celestial world. This Chakra was kept near a person named Kutsa. In the same context, Vishtap has also been described by Pandit Madhusudan Ojha. Vishtap means svarga. There was a displacement of the moon in the north-east direction from Aparajita place. Brahma’s Vishtap was in the south direction and Vishnu’s Vishtap was in the north. Prof. Santosh Kumar Shukla, Jawaharlal Nehru University, presided over the programme. He said that a unique explanation of Surya Bhavan can be seen in the third chapter of Indravijaya. In the third chapter, the knowledge of Sun and the knowledge of Usha have been described in detail. In the very beginning the author writes that Surya Sadan was established by Indra on the banks of river Saraswati. This Surya Sadan was established under the leadership of sage Vasishtha. Surya Sadan was there only to know the knowledge of Sun’s light and dawn. Dr. Praveen Koirala, Samveda Professor, Dharmodaya Vedvigyan Gurukul, Manipur, recited Vedic Mangalacharan . The programme was conducted by Dr. Lakshmi Kant Vimal of Shri Shankar Shikshayatan. Students and teachers from various universities of different states participated in the programme.

Read More

राष्ट्रीय संगोष्ठी इन्द्रविजय : भारतवर्ष आख्यान (शृंखला-९)

प्रतिवेदन श्रीशंकर शिक्षायत वैदिक शोध संस्थान के द्वारा ३० सितम्बर, सोमवार को सायंकाल ५- ७ बजे तकअन्तर्जालीय माध्यम से एक राष्ट्रीय संगोष्ठी समायोजित की गयी। पण्डित मधुसूदन ओझा जी का इन्द्रविजयनामक ग्रन्थ के तृतीय अध्याय के विविध विषयों को आधार बना कर यह राष्ट्रीय संगोष्ठी हुई । प्रो. रञ्जीत कुमार मिश्र, हंसराज महाविद्यालय, दिल्ली विश्वविद्यालय ने कहा कि इन्द्रविजय ग्रन्थ केतीसरे अध्याय में उषा के विविध स्वरूप को उद्घाटित किया गया है। उषा के स्तुति करने वाले अनेक ऋषि हैं।जिनके नाम ग्रन्थकार ने उल्लिखित किया है। यथा- विश्वामित्र, वसिष्ठ, प्रस्कण्व काण्व, कक्षीवान् दीर्घतमा,अष्टादंष्ट्र वैरूप और आप्त्य। इतने ऋषियों ने ऋग्वेद में उषा की स्तुति की है। उषा के मनुष्यरूप की परिकल्पनाहै फिर भी आधिदैविक के स्तर पर उषा का व्यवहार किया जाता है। सूर्योदयकाल में हिरण्यमय रथ पर आरूढहोकर उषा मनुष्य के समीप आती है। देवताओं के द्वारा सञ्चालित सौ रथ उषा के पीछे पीछे चलते हैं। सूर्योदयादेव रथं हिरण्मयं सारुह्य दूरानभियाति मानुषान् ।अध्यासितं तत्सहचारि दैवतैः शतं रथानामनुयापि पृष्ठतः॥ इन्द्रविजय पृ. ३६९, का.१ ऋषि वसिष्ठ राजा वरुण के पुरोहित थे। सूर्यभवन में वसिष्ठ की नियुक्ति की गयी। वह वशिष्ठ ऋषि उषा कीस्तुति की है। ऋग्वेद के सन्दर्भित मण्डल में उषा की विशद व्याख्या मिलती है। डॉ. गोविन्द शुक्ल, सहायक आचार्य, व्याकरण विभाग, केन्द्रीय संस्कृत विश्वविद्यालय, वेदव्यास परिसर नेकहा कि इन्द्रविजय ग्रन्थ के तृतीय अध्याय का नाम विज्ञानभवन है। इस अध्याय में सूर्यसदन की संस्थापना कीबड़ी चर्चा ग्रन्थकार पं. ओझा जी ने की है। नदियों के नामों का उल्लेख और उस नदी के साथ स्थान का परिचयभी यहाँ उपलब्ध होता है। जिस प्रकार काश्मीर से उत्तरदिशा की ओर बिन्दुसार नामक सरोवर है। वह सरोवरइस समय ‘सरपस’ इस नाम से जाना जाता है। कई विद्वान् इस सरोवर को सरस्वती नाम से भी व्याख्यायितकरते हैं। काश्मीरादुत्तरतो बिन्दुसरस्तत्सरीकुलेत्युक्तम्।‘सरपस’ नाम च तस्मात् सरस्वतीत्याहुरन्ये तु ॥ वही, पृ. ३४४, का. ७ सिन्धुनदी के सङ्गमस्थल से पूर्व भाग में और पश्चिमतटभाग पर सरस्वती नगरी थी। वहीं सूर्य का यह सदनसंस्थापित हुआ था। सिन्धोः सङ्गमदेशे तस्या वामे च दक्षिणे च तटे ।यासीत्सरस्वती पूस्तस्यां सूर्यप्रतिष्ठाऽऽसीत्॥ वही, पृ. ३४६, का.८ डॉ. राधावल्लभ शर्मा, सहायक आचार्य, साहित्य विभाग, हरियाणा संस्कृत विद्यापीठ, पलबल ने कहा किइन्द्रविजय ग्रन्थ की सूर्यसंस्था का विस्तार से समीक्षा की गयी है । सूर्यसदन में सूर्य के दो चक्र थे। एक चक्रद्युलोक में लगाने के लिए दस्युओं से इन्द्र पराक्रम पूर्वक लिया था। कुत्स नामक व्यक्ति के समीप यह चक्र रखागया। ये द्वे चक्रे सूर्यस्तत्रैकं दिवि समाधातुम् ।दस्योः शङ्कित इन्द्रो हत्वाऽन्यत् कुत्सरक्षणे न्यदधात् ॥ वही, पृ. ३८९, का. १ इसी प्रसंग में विष्टप का भी वर्णन ग्रन्थकार पण्डित मधुसूदन ओझा ने किया है।विष्टप का अर्थ स्वर्ग होता है।अपराजिता स्थान से ईशान दिशाया में चन्द्रमा का विष्टप था। दक्षिण दिशा में ब्रह्मा का विष्टप और उत्तर दिशामें विष्णु का विष्टप था। डॉ. शर्मा ने कहा कि इन्द्रविजय में वर्णित विष्टप का स्वरूप भारतीय भूगोल पक्ष काउद्घाटन करता है। स्वर्गस्त्रिविष्टपाख्यो विष्टपमेतस्य मण्डलं खण्डम् ।ऐशान्यामपराजितदिशि चैन्द्रं विष्टपं त्वासीत् ॥प्राग्मेरुलक्षित तु ब्राह्मं विष्टपमवाग् दिशि प्रथितम् ।तत उत्तरदिक्प्रथितं नाकारब्धं विष्टपं विष्णोः॥ वही, पृ. ३९६, का १ प्रो. सन्तोष कुमार शुक्ल, आचार्य, संस्कृत एवं प्राच्य विद्या अध्ययन संस्थान, जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालय,नई दिल्ली ने कार्यक्रम की अध्यक्षता की। उन्होंने कहा कि इन्द्रविजय ग्रन्थ के तृतीय अध्याय में सूर्यभवन कीअपूर्व व्याख्या देखने को मिलती है । तृतीय अध्याय में सूर्य की विद्या और उषा की विद्या का विस्तार से वर्णनहुआ है। प्रारम्भ में ही ग्रन्थकार लिखते हैं कि सरस्वती नदी के तट पर सूर्यसदन इन्द्र के द्वारा संस्थापित कियागया था। इस सूर्यसदन का संस्थापना वसिष्ठ ऋषि की आध्यक्षता में हुई थी। सूर्य का ज्योति और उषा की विद्याको जानने के लिए ही सूर्यसदन था। वेत्तुं वसिष्ठमुख्याः सूर्यस्य गवां तथोषसो विद्याम् ।चक्रे सूर्यं नामाधिष्ठानं प्राक् सरस्वतीकूले ॥ वही, पृ. ३४५, का.२ डॉ. प्रवीण कोईराला, सामवेद प्राध्यापक, धर्मोदय वेदविज्ञान गुरुकुल, मणिपुर ने सस्वर वैदिक मङ्गलाचरणकिया। कार्यक्रम का सञ्चालन श्रीशंकर शिक्षायतन वैदिक शोध संस्थान के शोध अधिकारी डॉ. लक्ष्मी कान्तविमल ने किया । इस कार्यक्रम में अनेक प्रान्तों के विश्वविद्याल और महाविद्याल के आचार्य, शोधछात्र, संस्कृतविद्या मे रुचि रखने वाले विद्वानों ने उत्साह पूर्वक भाग ग्रहण कर संगोष्ठी को सफल बनाया।

Read More